Cholg`ular

O'zbek xalqining bebaho boyligi hisoblanmish musiqiy sozlarimiz o'zining betakrorligi, naqsh bezagining jozibadorligi, ovoz tarovatining rang-barangligi va ijro imkoniyatlarining beqiyosligi bilan milliy musiqiy madaniyatimizda alohida o'rin tutadi.

Musiqiy cholg'ular azal-azaldan o'zbek xalqining ma'naviy hayotida muhim ahamiyat kasb etib, kundalik turmush tarzi bilan chambarchas bog'lanib ketgan. Shuningdek ular hozirgi kunda ham kishilar dunyoqarashining shakllanishida o'ziga xos xususiyatga egadir. Ayniqsa cholg'u ijrochiligi san'ati ajdodlarimiz tomonidan asrlar davomida noyob estetik vosita sifatida shakllanib, nafaqat musiqa ilmida balki zamonaviy musiqa ijodiyotida ham katta qiziqish uyg'otib kelmoqda. Uning barcha o'ziga xos xususiyatlari va qirralarini o'rganish esa cholg'u ijrochiligi amaliyotini yanada boyitishga yordam beradi.

Qo'shnay

Qo'shnay - damli - tilchali, qamishdan yasalgan cholg'udir. U O'zbekistonning Farg'ona vodiysida va Xorazm vohasida keng ommalashgan. Bu o'ziga xos ovoz tarovatiga ega bo'lgan, kuychan lirik asarlarni ijro etuvchi cholg'u bo'lib, o'rta registrni qamrab oladi. Qo'shnay silindr shaklidagi naylardan iborat bo'lib, ular bir - biriga shoyi iplar bilan birlashtirilgan. Qo'shnayning yuza qismida ijro etish uchun ettita teshiklar mavjud bo'lib, ularning uzunligi 6 mm, eni 3 mm. Naychalarning berk tomoniga yaqin joyda tovush chiqarish uchun maxsus tilchalar kesilgan. Naychalarning o'lchovi va tuzilishi bir xil bo'lganligi sababli ularda bir vaqtda ijro etiladi.

Surnay

Surnay tuzilishi bo'yicha eng murakkab cholg'ular-dan biri hisoblanib, 12 ta birlashtirilgan jismlardan iborat. Shakli hamda ovoz chiqarish uslubi jihatdan u goboyni eslatadi. Ko'rinishidan konusga o'xshagan, nayning pastki qismi kengaytirilgan kar-naysimon cholg'u. Asosan o'rik daraxtidan yasaladi. Surnay O'zbekiston, Tojikiston, Kavkaz (zurna) va Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan cholg'u hisoblanadi. U to'y tantanalari, xalq sayllari va bayramlarda karnay, nog'ora va doiradan tashkil topgan ansambl tarkibida yakkanavoz vazifasini ham bajaradi.

Bulamon

Damli - tilchali cholg'ular-dan biri bulamondir. U yog'och (o'rik) nay va nisbatan yo'g'on yasama karnaydan iborat. Uning muhim xarakterli xususiyat-laridan biri karnayida dia-metri 5 mm bo'lgan silindrik kanal o'z qirqimini saqlab qolganligidadir. Cholg'u tanasining yuza qismida yettita chalish uchun diametri 4 mm.ga teng bo'lgan teshik-chalar mavjud. Bulamonda ijro etish uchun chap qo'lning to'rtta: ko'rsatgich, o'rta, nomsiz barmoqlari birinchi, ikkinchi va uchinchi teshiklarni, bosh barmog'i esa ostki qismidagi teshikni berkitishga, o'ng qo'lning to'rtta barmoqlari: ko'rsatgich, o'rta, nomsiz va jimjalog'i esa to'rtinchi, beshinchi, oltinchi va yettinchi teshiklarni berkitish uchun qo'llaniladi.

Chang

Zamonaviy chang tashqi ko'rinishidan an'anaviy changga o'xshaydi. Lekin undan uchta uzun oyoqchalar, ovoz so'ndirish moslamasi hamda o'rta oyoqqa o'rnatilgan pedal mexanizmi bilan ajralib turadi. Chang zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirish natija-sida xromatik tovushqatorga ega bo'lib, diapazoni 3,5 oktavaga-cha kengaydi. Natijada mumtoz kuylar bilan bir qatorda, O'zbekiston kompozitorlarining maxsus asarlari hamda xorij klassik durdonalarini ijro etish imkoniyatlari paydo bo'ldi.

Qonun

Qonun torli - chertma chol-g'ular oilasiga kiradi. U tra-petsiya shaklida bo'lib, bir nchi o'tkir burchakni hosil qiladi. Dekaning bir tomoni to'rt burchak shaklidagi mol terisidan, qolgan qismi esa yog'och (yong'oq, buk) dan iborat. Dekada uchta ovozni sadolantiruvchi naqshinkor o'yiqlar mavjud. Teri tortilgan deka ustida torlar uchun maxsus xarak joylashgan. Cholg'u torlari ichakdan tayyorlangan bo'lib, ular o'ng tomonda korpusning yon devoriga, chap tomonda esa metalldan yasalgan maxsus kalit bilan sozlanadigan yog'och quloqlarga taqilgan.

Ud

Ud-torli chertma (mizrobli) cholg'ular guruhiga kiradi. U O'zbekiston hududida uzoq o'tmishda ham keng qo'l-lanilgan. Tarixiy manbalar-dan ma'lum bo'lishicha ud-ning dastlabki nomi borbad deb yuritilgan.

Cholg'u katta va keng qovurg'ali yog'och (tutdan) kosaxona, yog'och deka (yel), kalta dasta (buk) va orqaga qayrilgan bosh qismidan iborat. Quloqlari yog'och (o'rik) dan ishlangan, torlari esa shoyi ipakdan. Dekaning qoq o'rtasida ovozni sadolantiruvchi (yel) rezonator (rozetka) mavjud bo'lib, u naqshinkor bezaklar bilan ishlangan. Uning diametri 80 mm.ga teng.

Dutor

Ovoz tarovati bo'yicha dutor bas past registrga ega. Unda yakka zarb, qo'sh zarb va rez maxsus yasalgan mizrob orqali, pitsikato esa o'ng qo'lning bosh barmog'i yostiqchasi bilan ijro etiladi.

G'ijjak

Zamonaviy g'ijjakning tashqi ko'rinishi an'anaviy turi bilan bir xil. Undan farqli ravishda dastaning yuqori qismi ingi-chka, pastki qismi yo'g'onroq, yuza qismi esa yassi qilib ishlangan. Shu bilan birga kamoni ham skripka kamoni bilan almashtirilgan. Zamona-viy g'ijjaklar kosasi yog'ochdan qovurg'ali va o'yma tarzda yasaladi. Amaliyotda asosan to'rt (metall) torli o'yma g'ijjaklar ko'proq qo'llaniladi.

Sato

Sato tanbursimon cholg'ular oilasiga kiradi. Uning to'rtta asosiy (metall-latun) va to'rtta aks sado beruvchi, dastaning yon tomonidagi quloqlarga taqilgan yordamchi torlari bor. Qopqog'ining o'rtasida bir dona naqshinkor, chetlarida ikki dona «tomchi« ko'rinishidagi rezonator-

lar mavjud. Cholg'uda asosan tovush kamon orqali hosil qilinadi, ba'zi paytlarda esa noxun bilan ham chalinadi.

Doira

Doira eng ko'p tarqalgan o'zbek xalq cholg'ularidan biri hisoblanadi. Uning tovushi muayyan balandlikka ega emas. Doiraning gardishi tut, yong'oq, o'rik, uzum zangi va buk daraxtidan egma va yig'ma ravishda yasaladi. Uning bir tomoni mol terisi bilan qoplanadi. Gardishining ichkari tomoniga ellik to'qqiz dona metall xalqachalar o'rnatilgan bo'lib, ular ijro paytida shovqin tovushlar chiqaradi. Cholg'uning diametri 380-400 mm.ga teng.